Aller au contenu principal

1606-11-26.Aux inquisiteurs

1

Amplissimis ac reverendissimis DD. S.R.E. cardinalibus Pinello2 , Asculano3 , Sanctæ Ceciliæ4 , de Civry5 , Blanchetto6 , Arigonio7 , Bellermino8 , Zappatæ9 , de Bubalis10 , Monopolitano11 ,
nuncupatis generalibus Inquisitoribus.

Amplissimi et reverendissimi domini.

Coram vobis, ego frater Paulus venetus, ordinis servorum, compareo per has litteras, ac humillimè et subjectissimè deprecor, ut ad examen revocatis ijs, quæ contra me in congregationibus vestris acta sunt, has meas exceptiones contra illa recipere et admittere non dedignemini. Etenim sub die XX settembris in congregatione vestra decretum fuit, ne divulgaretur, aut legeretur, vel retineretur a quoquam libellus italico sermone a me compositus, cui titulus est : Considerationi sopra le censure della santità di papa Paolo V, contra la Serenissima Republica di Vinetia, necnon alius cui titulus : Apologia per le oppositioni dell'illlustrissimo et reverendissimo signor cardinal Bellarmino alli trattati et resolutioni di Gio. Gerson, sopra la validità delle sommuniche12 , ac alius a me cum alijs sex inscriptus, Trattato dell'interdetto della santità di papa Paolo V, cum nonnullis alijs eiusdem argumenti ab alijs compositis et etiam cum omnibus componendis, tanquam in illis plurima, temeraria, calumniosa, scandalosa, seditiosa, schismatica, erronea et hæretica, respectivè deprehenderentur.
Deinde verò die 30 mensis octobris decreta fuit contra me citatio per edictum in romana Curia affigendum sub excomminicationis latæ sententiæ13 pœna, necnon et perpetuæ infamiæ, ac privationis omnium et singulorum officiorum et dignitatum, ac alijs pœnis per canonicas constitutiones inflictis ; et arbitrio vestro imponendis ut intra terminum 24 dierum per me ipsum et non per procuratorem compaream ad respondendum de fide et me ab omnibus expurgandum. Cum fide dignorum, iuridica attestatione, ac alijs documentis constare assererentur, tutum accessum ad me non patere prout in præfatis decretis, seu edictis impressis plenius, ac latius contineri dicitur, ad quæ et c.
Et quidem amplissimi DD. ego iuxta Sancti Petri præceptum semper paratus fui, cuique poscenti rationem reddere de ea, qua vivo fide et spe ; ac fidei iudicium publicum in Ecclesia maximè salutare, ac necessarium esse constanter affirmo, ne omni vento doctrinæ circumferamur, et ne ab ijs, quibus quæstus est pietas, incauti deciperemur. Verum sicut huius sacræ et sanctæ rei usus est apprimè salutaris, ita inter omnia abusus est maxime pestilens ac perniciosus, dum innocentibus eo prætextu contra omnia divina et humana iura quandoque invidia concitatur, et indefensi odijs onerantur et opprimuntur et sina doctrina prostigatur, qua mundus et Respublicæ iuxta evangelica et apostolica instituta, reguntur et constant. Ego sanè nihil magis opto et cupio quam vobis omnem obedientiam et subiectionem præstare et fidei meæ rationem reddere, neque enim lucem fugio ut qui doctrinæ catholicæ innixus (prout Dominus præcepit) Cæsari, quæ Cæsaris sunt, et Deo, quæ Dei sunt, reddidi. Verum ea est temporum conditio ut hucusque multa evenerint, quibus exploratum omnibus reddatur me a citatione et mandato vestro excusari.
Cum enim nullo servato iuris ordine, libelli præfati auctoribus inauditis, interdicti et prohibiti fuerint, nec ex illis excerptæ sint et signatæ ac censuris proprijs per singulas notatæ sententiæ et propositiones ut cuiusmodi essent et viderentur manifestum per singulas fieret quemadmodum olim et in constantiensi concilio14 præsertim fieri mos obtinuerat; sed et novo et inaudito more, artificiosaque oratione, in illis contineri plurima temeraria, calumniosa, scandalosa, seditiosa, schismatica, hæretica respectivè pronunciatum fuerit ita, ut ob orationis obscuritatem et adverbii interminatam limitationem non appareat, an illis nominibus, omnibus, omnes libelli prædicti damnati fuerint, vel quo nomine quilibet dignus censeatur, atque cuius rei gratia id factum fuerit, ut quandocumque et quidquid libitum fuerit, et futurorum negociorum rationes suaserint, de illis dicere liberum et integrum reservaretur, neque interim sua auctoribus defensio occurrere posset. Cumque etiam de toto argumento eodem conscribendi libri omnes iura et rationes Reipublicæ venetæ complexuri iam damnati fuerint, finis cuicunque prætensa liti contra quem libet eorum iurium et rationum enarratorem et assertorem impositus fuit. Quapropter, amplissimi domini, cum iam sententiam (licet ambigua et innumerabilibus modis explicanda) de libellis per me compositis pronunciata sit, post tantum præiudicium mihi inaudito illarum nunc contra me iudicium aliud tanquam re integra constitui et me in illud vocari et post pronunciatam sententiam citari, nullo iure decet.
Neque præterea est quod ego possim iudicum sincerum arbitrari cum inter alios sedeat iudex amplissimus dominus cardinalis Bellarminus qui in libello cui titulum fecit italicum : Risposta del cardinale Bellarmino al trattato dei sette theologi di Vinetia, sopra l'interdetto della santità di Nostro Signore papa Paolo V et Oppositioni di fra Paolo servita contra la prima scrittura dell'istesso cardinale. Se maximam iniuriam a me accepisse ex præfata Apologia apertè profitetur et cum sibi obiecta minime diluat, maledictorum acervum in me cumulat et undique vindictam spirat, atque eam ob rem ab instituendo contra me iudicio vel ab interveniendo (tamquam iudex) in instituto abstinere debuisset vel Dei timore et propria conscientia deterrente, vel saltem ne cuiquam scandalo propterea esset.
Accedit quod cum iam promulgatæ fuerint sententiæ et censuræ contra serenissimum principem, senatum et Rempublicam venetam et contra illorum fautores, adhærentes et consultores quibus ego ex obedientia et -cum benedictione reverendis patris prioris generalis mei ordinis servorum- pro theologo et ecclesiastici iuris consulto inservio, infensum in me animum sicut alij dissimulare non possunt. Ita ego non perhorescere nequeo. Quæ cum omnibus pateant longiori enarratione non fuerant explicanda.
Cum vero fide dignorum (ut asseritur) testimonio ac alijs documentis vobis constet ad me, pro exequenda citatione personali, non dari tutum accessum ijsdem etiam mihi ad vos accessum esse minus tutum et intutissimum, multo clarius constare oportet, quamobrem et me onere, id vobis probandi quod omnino facturus eram, sublevatis, si enim vobis, potentissimis viris, vel unius citationis exequenda facultas non suppetit, mihi omnium minimo et vestra ac vestrorum communione absente tutus erit per vestros transitus. Tutus erit ad vos accessus ?
Nec in postremis ponendum est quod serenissimi principis interdicto discessus ex hoc Dominio ecclesiasticis prohibitus est, cui in primis mihi obedire oportet, tum ob communes cum omnibus rationes, tum quia spirituali servitio Reipublicæ, regulari ac legitima obedientia adjuncto, non modo a Dominio, sed neque a civitate (nisi impetrata facultate) discedere liceat.
Quod ad me attinet, amplissimi domini, paratus sum cuicumque fidei meæ rationem reddere et quibuscumque iudicibus non suspectis respondere, atque ad qucumque tuta loca propterea proficisci.
Quæ cum ita se habeant, vos per adventium maximi, et tremendi iudicis (apud quem personarum acceptio nulla erit) obtestor, ne in vermem aut canem mortuum persecutionem intentetis, sed (prout ius exigere constat) exceptiones meas contra iudicium iudices et locum admittatis et de iure factas pronuncietis. Quod si aliter a vobis factum fuerit, coram Deo et Sancta Ecclesia, de nullitate vestri decreti et ulterioris cuiuscumque processus dico, et divinæ protectioni me committo et curam mei in illius maiestatem conijcio; quod si a vestra communione (prout comminamini vos facturos)separatus fuero contra omnem divini ac humani iuris dispositionem, Deo adiuvante, æquo animo ferre paratus sum, certus cum Gelasio, quod apud Deum et ejus Ecclesiam neminem gravare potest iniqua sententia15 .
Comminatæ infamiæ perpetuæ pœna minus concutior, dicam cum sanctissimo viro : Senti de Augustino quicquid libet, sola me in oculis Dei conscientia non accuset. Monuit olim sanctus Petrus : nemo vestrum patiaturut homicida aut fur, aut maledicus, aut alienorum appetitor, si autem ut christianus non erubescat. Maximè cum sanctis apostolis gaudebo, si pro Christi et sancti apostoli Pauli doctrina contumeliam patiar. Sed quod pro exponendis, ac defendendis iuribus catholicæ ac potentissime et toti orbi venerandæ Reipublicæ infamia notandus sim, non erubesco : verum quod etiam pro defendenda memoria et fama Joannis Gersonis, christianissimi doctoris et excellentis doctrinæ ac pietatis viri et de romana Ecclesia optime meriti, infamiam sim passurus, libens sustinebo, evangelicæ et apostolicæ doctrinæ puritate ac tantæ Reipublicæ claritate et piissimi doctoris celebritate injustæ ac immeritæ infamiæ dignitatum quas, ultra excommunicationem, comminamini, nihil moror. Nulla officia, nullas dignitates, aut volo aut etiam oblatas sum recepturus. In qua vocatione me Deus constituit, divino servitio incumbere ecretum est : hujusmodi illi, qui eas pœnas purant, commoveantur. Ego maximum puto officium, maximam dignitatem in hoc humili et infimo gradu perpetuo vivere.
Interim vero cum, ob præfatas et alias opportuno tempore, ac loco allegandas causas, ad vos venire ad reddendam verbis rationem fidei minime possim, per opera ante acta et per agenda in posterum integram rationem reddidi, ac reddam, eamque observantiam, obedientiam ac fidem quam ante (præsertim tot annis, quibus Romæ versatus sum) vobis detuli, integram servabo; sperans Deum mihi opportunitatem, spatium et causam oblaturum, ut innocentiam meam vobis et universo orbi comprobem, ac tempore illi accepto me exauditurum et interim facturum cum tentatione proventum, ut sustinere possim. At vos obnixe deprecor ac per Christi Domini adventum et vestrum officium et in Dei Ecclesia locum obstestor, si quas sententias et propositiones in scriptis meis reprehendendas duxistis, (cum ex ambiguis prioris edicti verbis id conjici nequeat) illas excerpi et sui nominibus notari jubeatis, ut ego vel judicio vestro, cui semper maximè deseram, adhærens, illas si minus claræ fuerint, exponam vel amplioribus rationibus et argumentis communiam. Interim enim dum cum aliis aliorum scriptis et sine speciali expressione et cum ambiguo adverbio damnatur, nihil reprehensione dignum in illis inveniri obtestor16 .
Venetiis, ex conventu servorum, Die 25 novembris 1606

  • 1Cette lettre n'appartient pas au genre de la lettre familière comme la majorité des textes de l'épistolaire sarpien ; il s'agit d'une réponse par écrit de Paolo Sarpi à la convocation à comparaître personaliter devant les inquisiteurs généraux à Rome. Outre son action en faveur de la République, le dossier contre Sarpi est fourni ; on peut y compter ce mémoire, envoyé par un des servites de son couvent, Geminiano Sabilio, au cardinal-neveu pour dénoncer les idées de Sarpi contraires aux intérêts de l'Eglise, avec cette lette d'accompagnement :

    (All'illustrissimo et reverendissimo signore et patron colendissimo. Il signor Cardinal Borghese - Roma)
    Illustrissimo et reverendissimo signore. Signor et patron colendissimo
    La gravità del negocio et la difficultà del rimedio non ricercava che in altre mani capitasse il colligato memoriale per esser sicuramente presentato a Nostro Signore che in quelle di Vostra Signoria illustrissima et reverendissima. So d'avantaggio che non occorre ch'io ecciti la volontà sua a favorir l'interesse della Santa Sede pure, per quanto mi è lecito, la supplico che presentando il memoriale et l'allegation fatta da me l'accompagni con ogni fervor di spirito, che se bene il memoriale è longhetto, trattandosi di che si tratta, non dispiacerà a Nostro Signore il leggerlo et aggradirlo. Raccomando poi a Nostro Signor et a lei lo stato mio in materia della secretezza del mio nome in cosa tale, a fin che il desiderio di operar bene per la Santa Sede non si sia -per quanto si può- di nocumento appresso a questo Prencipe. Se vorrà saper da me alcuna cosa, scriva a faccia scrivere raccommandando la lettera al padre fra Fortunato da Brescia, procuratore del convento di S. Giacomo della Giudecca qui in Venetia, perché io me ne vò nel Friuli a predicare. E pregandole dal Signore ogni prosperità, le bacio la veste.
    Di Venetia li 4 febraro 1606
    Di Vostra Signoria illustrissima et reverendissima
    Affettionatissimo servo.

  • 2Domenico Pinelli (1541-1611) est un génois qui fait ses études à Padoue où il devient professeur de droit avant d'aller à Rome pour y être nommé référendaire au tribunal de la Signature apostolique. Il est créé cardinal-prêtre au titre de San-Lorenzo-in-Panisperna par Sixte Quint, le 18 décembre 1585. En 1599-1600, il est camerlingue du collège des cardinaux et nommé pro-préfet du tribunal de la Signature, par Clément VIII.
  • 3Girolamo Bernerio (1540-1611) OP, est inquisiteur à Gênes, puis évêque de Ascoli Piceno (1586) et prieur du couvent dominicain de Santa-Sabina à Rome. Créé cardinal-prêtre le 16 novembre 1586 par Sixte Quint au titre de San-Tommaso-in-Parione puis de Santa-Maria-sopra-Minerva (1589) et enfin cardinal-évêque au titre de San-Lorenzo-in-Lucina (1602). Il est cardinal-protecteur de l'ordre des servites sous le pontificat de Sixte Quint. Il est nommé au Saint-Office et -avec Bellarmino— à la congrégation De auxiliis chargée de résoudre la controverse théologique ouverte par Molina.
  • 4Paolo Emilio Sfondrato (1561-1618), neveu du pape Grégoire XIV, ami de Filippo Neri. Il est créé cardinal-prêtre au titre de Santa Cecilia le 19 décembre 1590, gouverneur de Fermo (1591) puis légat de Bologne (1592). Préfet du tribunal de la Signature. Evêque de Crémone (1607).
  • 5Anne d'Escars de Givry (1546-1612) OSB, appartient à une famille liée aux Valois, il est abbé de St-Bénigne à Dijon et cumule de nombreux bénéfices. Considéré comme ligueur, il est nommé évêque de Lisieux (1584) et est créé cardinal-prêtre au titre de Santa-Susanna par Clément VIII, le 5 juin 1596, malgré la réprobation du roi Henri IV.
  • 6Lorenzo Bianchetti (1545-1612) est un bolonais, auditeur de la Rote (1572) et référendaire au tribunal de la Signature. Il est créé cardinal-prêtre au titre de San-Lorenzo-in-Panisperma, le 5 juin 1596, par Clément VIII.
  • 7Pompeio Arrigoni (1552-1616) fait des études in utroque iure à Bologne et Padoue avant de devenir professeur de droit à Rome. Il est auditeur de la Rote (1591), dataire de Léon XI puis de Paul V (1605-1607), secrétaire de la congrégation du Saint-Office de 1605 à 1616, élu cardinal-diacre le 5 juin 1596, au titre de Santa-Maria-in-Aquiro puis cardinal-prêtre au titre de Santa-Balbina, le 24 janvier 1597.
  • 8Roberto Bellarmino (1542-1621) SJ, après une formation à Louvain, il est préfet de la Congrégation de l'Index, membre du Saint-Office qui instruit le procès de Giordano Bruno (1600) et interdit Galilée d'enseignement (1616). Il est camerlingue de 1617-18. Il est créé cardinal-prêtre le 3 mars 1599, au titre de Santa-Maria-in-Via (couvent servite) puis de Santa-Prassede. Archevêque de Capoue (1601). Théologien de Paul V. Béatifié (1923), canonisé (1930) et déclaré docteur de l'Eglise (1931).
  • 9Antonio Zapata y Cisneros (1550-1635) est d'origine noble. Après des études in utroque iure, il est inquisiteur à Cuenca puis à Tolède ; il est nommé évêque de Cadiz. Créé cardinal-prêtre le 9 juin 1604, au titre de San-Matteo-in-via-Merulana, par Clément VIII. Vice-roi de Naples de 1620 à 1622.
  • 10Innocenzo del Bufalo (1566-1610) fait une carrière au sein de la curie romaine : référendaire de la Signature, inquisiteur de Malte, évêque de Camerino (1601), légat pontifical en France (1601-1605). Il est créé cardinal-prêtre au titre de San-Tommaso-in-Parione, le 6 juin 1604, par Clément VIII.
  • 11Anselmo (au siècle Claudio) Marzato (1557-1607) O Cap, est originaire de Monopoli. Prédicateur de renom, il est choisi comme prédicateur apostolique (1594). Il est élu procurateur général de son ordre (1599 et 1602). Créé cardinal-prêtre le 9 juin 1604 par Clément VIII, au titre de San-Pietro-in-Montorio, il est nommé à la congrégation du Saint-Office, le 1er juillet 1604.
  • 12Jean Gerson, dans son Traité de la vie spirituelle de l'âme, exprime six propositions contre l'excommunication : — l'excommunication est injuste ; — que l'on ne doit pas éviter le commerce d'un homme qui a mérité d'être excommunié ; — qu'il serait à propos de révoquer et de casser toutes les sentences d'excommunication car l'excommunication devrait être une médecine de l'âme au lieu de servir à la rendre plus malade ; — un prêtre excommunié de iure ne doit pas être taxé d'irrégularité quand il recevrait ou donnerait les sacrements ; — qu'on ne doit porter sentence d'excommunication que pour rébellion ou opiniâtreté dans les causes purement spirituelles car l'excommunication est une peine purement spirituelle ; — qu'il vaut mieux tolérer certains abus que d'entreprendre de les extirper par des excommunications trop fortes.
  • 13L'excommunication est la sanction la plus sévère qui peut être considérée comme une anticipation du jugement dernier car elle chasse le chrétien coupable de la communion des fidèles, de la communauté (en grec, ecclesia) et, par conséquent, le prive de tous les bienfaits spirituels et matériels de la société chrétienne ; l'excommunié reste un chrétien puisque la marque du baptême ne peut être effacée mais il devient un étranger pour l'Eglise qui lui interdit de recevoir ou administrer les sacrements, qui le prive de tout bénéfice ou prière publique, et qui le retranche de tout commerce avec les fidèles. Cette excommunication peut être latæ sententiæ c'est-à-dire qu'elle est latente ou efficace à l'instant de la faute, sans qu'il ne soit nécessaire qu'un juge (pape, évêque, abbé) ne la fulmine expressément.
  • 14Lors du concile de Constance, le pape Martin V a fait une constitution qui prote que les fidèles ne sont plus obligés d'éviter les excommuniés, aussi longtemps que l'excommunication n'a pas été publiée par le juge.
  • 15Canon du pape Gélase, IIc, q.1, c. cui illata.
  • 16Finalement l'excommunication de Paolo Sarpi est prononcée le 15 janvier 1607 : De mandato Illustrissimorum et Reverendissimorum Dominorum Cardinalium contra hæreticam pravitatem Generalium Inquisitorum. Hic denunciatur excommunicatus Magisler Paulus de Venetiis Ordinis Servorum, Venetiis degens exadverso principalis, et declaratus incidisse, et incurrisse in pœnam excommunicationis majoris latæ senlentiæ, perpctuæ infamiæ, privationis dignitatum quanimcumque, ac omnium, et singulorum officiorum, inhabilitatisq. ad illa, et alia in futurum obtinenda, et in alias pœnas, et censuras ecclesiasticas contentas in literis monitorialibus, et citatoriis contra ipsum decretis executis, et in actis judicialiter reproductis, ob illarum non paritionem.

    Instante Reveren. Ludovico Boido Procuratore Fiscali Sanctæ Romanæ, et Universalis Inquisitionis.
    Locus f sigilli
    Quintilianus Adrianus S.mæ Ecc.æ Romanae et universalis Inquisitionis
    Not. Anno a Nativitate D. N. Jesu Christi 1607. Indictione quinta, Pont. Sanctiss. D.N.D. Pauli Divina providentia PP. Anno Secundo die vero quinta mensis Januarij, supradictæ literæ declaratoriæ afflxæ, et publicatæ fuerunt ad Valvas Basilicae Principiis Apostolorum de Urbe, Palatij Sancii Offitij, ac in Acie Campi Floræ, ut moris est, per me Io. Baptistam llenochium ejusdem S. D. N. Papæ, et Sanctæ Inquisitionis Cursorem.
    Romæ,
    ex Typographia Rev. Cameræ Apostolicæ
    MDCVII.


Type scripteur
  • Placard

Scripteur
  • Imprimée

Chiffrement
  • non chiffrée

Lieu
  • Venise

Source
  • BNM, Rari veneti 0282.1

Editions précédentes
  • P. Sarpi, 1763, III, p. 180-183.