Aller au contenu principal

1612-06-08.A Isaac Casaubon

Præstantissime domine
Magno animi1 gaudio affectus sum, cum iam annum te in Angliam2 transmigrasse audivi, timebam tibi, si italum aerem inspirasses, ut constitueras. Saepe in animum induxi meum ut studia tua aliquibus literis intertubarem, semper distuli, maiorem oportunitatem expectaturus, nunc id facere cogor, ut pro literis pridie kalendas maias datis3 gratias agam. Et ne putes nos incuriosos esse earum quæ istic scribuntur, Epistolas tuas ad Frontonem et Perronium4 legi et apud me habeo. Huius postremæ exemplar a te missum mihi carius erit, ut a te profectus et manu tua subsriptum. Profuerit libellus ille multis bonis viri qui inviti errant; nam vir ad quem scripsisti, licet multis nominibus laudandus5 , nullum tamen1 ex eo fructum percipiet, cum voluntas suaderi non possit.
Quod in Baronium scribere paras6 , gaudeo, et pergere hortor, licet illum antagonistam dignum te non putem. Saepe ipse mecum animo volutavi, qui causæ esset cur in magna existimatione apud plerosque sit, absque ullo suo merito, ne dicam absque ulla culpa, cum quid in tam magno opere7 laudandum foret, videre nequirem. Nulla pars est quæ confutari non possit, solo adminiculo earum quæ alio in loco8 ab eodem proferuntur. Nullus est magni vel parvi nominis historicus, aut auctor9 , quem non saepe commendet, et saepius confutet; mitto adulterina et detorta testimonia, prolixitatem maxime fastidiosam et iudicia perversa ac insulsa, quæ nemo in historia ferre potest. Pædagogiam in lectores petulanter exercet, quos singulis passibus intempestive sistenere iubet. Divinæ providentiæ consilia in bonis distribuendis et malis infligendis, ad solius papatus retiones adstringit. Reliquum video fortunam bonam illi favore conciliasse, quæ adhuc illum sequitur, cum tu illius scripta oppugnare instituis: nam magni Æneæ dextra cadet10 et11 . Cedet tamen in publicam utilitatem opus tuum procul dubio; verum quod illum fraudis et doli mali convincere paras, vereor an probaturus sit, iis qui morum hominis gnari fuerint, vellem potius levitatis et temeritatis accusares.
Ego illum Roma novi antequam honoribus manum daret et prurigine scribendi tentaretur, cum solius animi tranquillitati et puritati conscientiæ daret operam. Nunquam hominem vidi simpliciorem, quem unico verbo tibi exprimam. Nullas habebat proprias opiniones sed illas e conversantibus sine delectu sumebat quas tamen quasi proprias et bene perfectas pertinaciter defendebat, donec alias iussus fuisse potius quam edoctus. Si multi, prudentes et cordati, fatali poculo ebibito spiritu vertiginis circumacti sunt, minime mirum si miser unicus purpureis laqueis commune malum effugere non potuit. A dolo malo abfuisse crediderim, a levitate et temeritate minime. Haec, ut ad amicum, liberius et ultra epistolii modum scripsi, tu veniam dabis.

Quod sapientissimi regis benevolentia fruaris, tibi gratulor ex animo. In eo, rarum, cumulatæ sunt virtutes principis et viri: regum idea est, ad quam forte anteactis sæculis, nemo formatus fuit. Si ego eius protectione dignus essem, nihil mihi deesse putarem ad mortalis vitæ fœlicitatem12 . Tu, vir præstantissime, nihil te dignius efficere poteris, quam tanto principi studia tua13 commendare.
Deum veneror ut illi et soboli vitam incolumen et diuturnam donet et tibi favores illius adaugeat. Vale et me tuum cultorem eadem benevolentia prosequere.
Venetiis, 8 junij 1612

  • 1 a b Mot oublié dans l’édition Busnelli.
  • 2Pour fuir les polémiques et les rumeurs, Isaac Casaubon a accepté la proposition du roi Jacques 1er d’Angleterre, transmise par Sir Henry Wotton, de venir à Londres sous sa protection, en octobre 1610. Sarpi déjà a évoqué positivement cette émigration, dans sa lettre du 1610-08-31 à Castrino.
  • 3Pour exprimer la date en latin, suivant le calendrier romain julien, il faut établir un calcul à partir des trois jours : calendes (1er jour du mois), nones (5e ou 7e jour) et ides (13e ou 15e jour). Après les ides, le calcul part des calendes du mois suivant : ici, la veille (pridie) des calendes (kalendas) de mai (maias) est bien le 30 avril.
  • 4Isaac Casaubon, Ad epistolam illustrissimi et reverendissimi cardinalis Perronii responsio, Londini, excud. J. Norton, 1612. Traduction française par I Dassier, Lyon, Poyet, 1614. Voir le jugement de Sarpi sur cet ouvrage dans les lettres 1612-05-08 et 1612-05-22 à Groslot].
    Isaac Casaubon, Epistola ad Frontonem Ducæum, S.J., theologum epistola in qua de Apologia disseritur communi jesuitarum nomine ante aliquot menses Lutetiæ parisiorum edita, Londoni, Joannem Norton, 1611, 140 p. Réponse au jésuite Fronton du Duc que Sarpi évalue dans ses lettres 1611-12-06 et 1612-01-03 à Groslot.
  • 5Ici, l’édition Busnelli lit notus.
  • 6Isaac Casaubon, De rebus sacris et ecclesiasticis exercitationes XVI, ad cardinalis Baronii Prolegomena in Annales et primam eorum partem... , Londini, ex off. Nortoniana, apud J. Billium, 1614.
  • 7Cardinal Cesare Baronio (1538-1607), Annales ecclesiastici auctore Cæsare Baronio sorano congregationis oratorii presbytero. Tomus primus [- duodecimus], Romæ, ex typ. congregationis Oratorii apud S. Mariam, 1593-1607, 12 vol. ; Venetiis, apud hærederem Hieronimy Scotti, 1600-1612, 12 vol.
    Sarpi a déjà émis un jugement sévère sur cet ouvrage dans 1612-02-28 à Groslot.
  • 8Ces trois mots ont été oubliés dans l’édition Busnelli.
  • 9Ces deux mots ont été oubliés dans l’édition Busnelli.
  • 10Virgile, Eneide, X, 829-830 : Hoc tamen infelix miseram solabere mortem : Æneæ magni dextra cadis. Où Virgile évoque la mort de Lausus qui s’est précipité pour protéger son père et a péri de la main du grand Enée.
  • 11Dans le manuscrit Dupuy 111 un blanc a été laissé dans la page alors qu’est porté en marge : tu ab oblivione quæ imminet illum vindicabis. Dans les éditions Polidori et Busnelli —comme dans la traduction italienne de Cozzi— cela ne figure pas.
  • 12Cette phrase sera interprétée par Casaubon comme la réelle expression d’une volonté de Sarpi de venir en Angleterre ; en conséquence, il va répondre à Sarpi par retour du courrier (voir lettre 1612-06-25). Après la proposition « officielle » par voie diplomatique (voir lettre 1612-08-12 de Carleton), Sarpi déclinera l’invitation (voir lettre 1612-08-14 à Carleton).
  • 13 L’édition Busnelli lit ici mea.

Type scripteur
  • Copie

Chiffrement
  • non chiffrée

Signature
  • F. P. V.

Lieu
  • Venise

Source
  • BnF, Dupuy 111, f. 95r-96v.

Editions précédentes
  • J.H. Boecler, Historia universalis, 1695,

  • T. Janson, Casauboni Epistolæ, 1709, lettre DCCCXI, p. 471-472,

  • P. Sarpi, 1765, vol. V, p. 118-119,

  • F-L. Polidori, 1863, lettre CCXII, p. 319-323,

  • M. Busnelli, 1931, II, lettre II, p. 219,

  • G. Cozzi, 1997, lettre XIV, p. 291-292.